Religie kan het beste in de mens bovenhalen (gelovigen worden niet moe dit te benadrukken, vaak onder verwijzing naar Jürgen Habermass). Religie kan echter ook geweld legitimeren, verheerlijken en dus zowel direct als indirect ertoe aanzetten. Het is intellectueel oneerlijk en maatschappelijk nefast om dat verband tussen religie en geweld te ontkennen. Je kunt ook niet volstaan met te zeggen dat die gewelddadige interpretatie berustop een ‘verkeerd verstaan’ van de religie. Ik verklaar mij nader.
Intellectueel eerlijkheid
Iedereen die zich iets meer dan oppervlakkig in de bronteksten en de geschiedenis van de godsdiensten verdiept, weet dat daar geweldsdaden worden gepleegd in naam van de desbetreffende godheid. En ze worden niet alleen beschreven, ze worden door de godheid bevolen en door gelovigen verheerlijkt. De dosering en formulering van zulke teksten verschilt van het ene heilige boek tot het andere, maar ze zijn present. De godsopvatting (het godsbeeld) is dus niet vrij van geweld.
Eén voorbeeld, geldig voor alle drie monotheïstische godsdiensten: de profeet Elia (de goeie) vermoordt in opdracht van zijn god eigenhandig 450 Baälspriesters (de slechten). k Weet wel, ‘t zijn maar verhalen, maar de taal die je gebruikt is ook niet onschuldig. ‘t Is de toon die de muziek maakt. Trouwens: als u zegt dat het ‘waar gebeurd is’… des te erger.
Dit vastgesteld zijnde wordt de vraag urgent: hoe gaat een religie met zulke teksten en met haar eigen geweldshistorie om ? Dat wil zeggen: hoe kadert ze die, hoe interpreteert ze die teksten (anders gezegd: de hermeneutiek is cruciaal). Zegt ze dat die een gepasseerd station aanduiden (tijdgebonden, tijdbepaald), negeert ze ze gewoon (doen veel gelovigen), of juist niet? “The proof of the pudding is in the eating.” U hoeft dus geen thorastudie, evangelie-onderzoek of koranles te gaan volgen. Kijk gewoon naar het gedrag van degenen die in onze tijd te kennen geven dat zij tot een bepaalde godsdienst horen, en je ziet/hoort/weet hoe men de geweldsteksten interpreteert: Aan de vruchten kent men de boom !
Maatschappelijk gevolgen
Het ontkennen of ‘verharmlosen’ van het verband tussen religie en geweld heeft ook grote gevolgen voor het samenleven van mensen. Geweld en religie vormen namelijk een gevaarlijke cocktail. Geweldplegers met een religieuze achtergrond kunnen zichzelf namelijk wijsmaken dat wat ze doen helemaal niet fout is, maar juist goed. Ze doen dit immers voor hun ‘god’ (hoe je diens naam ook spelt) of ter bescherming van ‘zijn mensen’, de andere (echte) gelovigen. Het zijn zeloten. De Duitse filosoof Peter Sloterdijk schreef hierover een dun, maar te denken gevend boekje (‘Gottes Eifer‘, in het Nederlands vertaald als ‘Heilig vuur’). En dan is er vaak nog een beloning ook ! Ze krijgen aureolen. Plus: Extremisten kunnen gemakkelijk de religieuze gevoeligheid van andere gelovigen (of onzekere gelovigen) manipuleren om het gewone menselijk samenleven te ontwrichten.
De goeden (wij) tegen de slechten (zij)
Religies die werken met een duaal wereldbeeld zijn hier het gevaarlijkst. Dat wil zeggen: zij onderscheiden heel nadrukkelijk tussen wie wel en wie niet bij die godheid (en dus bij de groep) hoort. In zo’n ingroup-outgroup-denken groeit er gemakkelijk een psychologische constellatie waarbij de ene groep zich verheven voelt boven de andere. De wereld wordt verdeeld in goeden en slechten, gelovigen vs. ongelovigen, de onzen tegen de hunnen. Extremisten kunnen met dit gedachtengoed gemakkelijk aan de haal gaan en er hun gewelddadig discours op enten. Het wordt er exponentieel explosiever door. Ze ‘kapen’ de religieuze marker (een term van de Franse godsdienst-socioloog Olivier Roy).
Als dan ook nog de heilige tekst letterlijke imperatieven bevat tot het bestrijden van de ‘andere groep’ (on-gelovigen, heidenen, gods-lasteraars) inclusief concrete oproepen om die ‘te doden’, uit te roeien, wordt het gevaarlijk. Als er dan geen actieve en breedgeaccepteerde hermeneutiek is (leessleutel, bril) die die imperatieven historisch kadert en enkel gezag laat hebben binnen een vertelling over andere tijden en andere mensen, dan is een heilige oorlog dichtbij. Dan vormt religie een vruchtbare voedingsbodem waarop makkelijk een heilige plicht opschiet om ‘de anderen’ eens ‘mores te leren’. Naast sociaal-economische, psychologische, identitaire factoren (om er maar een paar te noemen) zijn er dus op z’n minst ook religieuze factoren in het spel als het om de aanslagen gaat. Daar de ogen voor sluiten maakt de analyse incompleet en veroorzaakt gegarandeerd blinde vlekken in de aanpak (voorkoming en bestrijding) van dit geweld.
Dick Wursten, 16/11/2015